Boomtijden: wat bomen ons leren over tijd en ritme (interview)

Wat is Boomtijden?

“Een jaar lang werkten de kunstenaars samen met drie grove dennen in drie natuurreservaten aan het ontwerpen van bomenklokken. Ze registreerden de bewegingen van de bomen met sensoren die het uitzetten en inkrimpen van de stam meten, samen met gegevens over CO₂-opname, luchttemperatuur, vochtigheid en zonlicht. Hoewel de drie bomen in gelijkaardige biotopen leven, vertoonden hun interne klokken grote verschillen.

Daaruit ontstond een installatie met drie onderdelen: een kaart die de tijdsbeleving van de bomen toont, dagboeken die via sms opgevraagd kunnen worden, en een webapp voor wie dieper in de data wil duiken. De installatie is te zien in De Vroente, Duurzaam Educatiepunt, het bezoekerscentrum van De Liereman, het Bosmuseum Pijnven in Bosland en in de vitrine van Constant in Brussel.”

Wat was de inspiratie achter het project?

“Vorig jaar werkten we al met gelijkaardige sensoren in Arnhem, voor de installatie Arnhemse Bomen Vertellen. Toen konden bezoekers via een app drie weken terug in de tijd kijken. Wij hielden zelf een jaaroverzicht bij en ontdekten dat bomen een eigen ritme en tijdsbeleving hebben. Daarom besloten we drie grove dennen een jaar lang te meten en de resultaten naast elkaar te leggen.

Het project bouwt voort op het idee van criptime, een notie van tijd die ingeroepen wordt door mensen voor wie de normatieve tijd vaak niet voldoet aan hun behoeften. Een werkdag van 9 tot 17 uur, een route van A naar B die je volgens een algoritme in tien minuten te voet aflegt; maar ook levensgebeurtenissen die standaard plaats zouden vinden, zoals zelfstandig wonen, trouwen, kinderen krijgen. Dat roept vragen op als: welke tijdsbeleving kennen bomen? Wanneer komt hun sapstroom op gang, wanneer worden ze actief, wanneer rusten ze, en wanneer neemt hun stam het meest in omvang toe?”

Je noemt jezelf ‘boomgriffier’. Wat betekent dat?

“Boomgriffier is een zelfverzonnen woord. Het beschrijft de manier waarop ik met bomen samenwerk: ik breng al schrijvend tijd met hen door, ter plaatse of op afstand, eenmaal de boom zijn toestemming heeft gegeven.”

Hoe zijn de metingen uitgevoerd en welke data werden verzameld?

“De sensoren die we gebruiken, komen grotendeels uit de commerciële markt. Alleen de puntdendrometer bij de grove den in Bosland – die de snelheid van de sapstroom meet – is ontwikkeld door de UGent (dr. ir. Kathy Steppe) en wordt door hen beheerd. Dankzij de samenwerking met Boslab konden we die data gebruiken.

De CO₂-sensoren die in de kruin van de bomen werden opgehangen, zijn een product van Milesight, een Chinees bedrijf in Xiamen, provincie Fujian. Ze zijn bedoeld voor ‘barre’ omstandigheden, serres, ventilatie van werven, fruit- en groentenopslag. Ze meten hoeveel CO₂ in de kruin aanwezig is, en meten dus veel minder tijdens de fotosynthese overdag.

De bodemsensoren, ontwikkeld door de Nederlandse start-up Sensoterra, meten bodemvochtigheid en -temperatuur bij de wortels. Ze worden ingezet voor ‘landbouw en irrigatiebeheer, slimme steden, water- en milieumonitoring.’ Elke boom kreeg ook een banddendrometer, die het inkrimpen en uitzetten van de stam opmeet. Hij wordt ontwikkeld en verkocht door EMSBrno, een bedrijf in Tsjechië, dat nauw samenwerkt met universiteiten. De stam krimpt overdag, wanneer die water naar de kruin stuwt. ‘s Nachts vult de stam zich opnieuw met water en vindt ook de permanente groei plaats; dan zet de stam lichtjes uit.

De sensoren sluiten aan op wat het Internet of Things wordt genoemd. Zo werken de bodemsensoren bijvoorbeeld met LoRaWAN. Het heeft een groot bereik, maar kan weinig gegevens verzenden. In het geval van sensoren is dat prima, omdat die om de tien minuten één getal registreren.”

Kan de data van de grove den (uit de Kalmthoutse Heide) ergens geraadpleegd worden?

“Ja, via treetimes.bomenvertellen.net. Selecteer ‘Kalmthout’ in het menu ‘Show data from’.
Daar vind je een analyse van de data op basis van de dagtypes die het algoritme herkent. Zo gaf de zachte winter van 2024–2025 bijvoorbeeld een lange winterperiode zonder duidelijke herfst, terwijl in de zomer twee types zomerdagen worden onderscheiden: zeer warme en gematigde.”

Wat is het meest verrassende dat je hebt geleerd tijdens het observeren van de bomen?

“De technologie bevestigt eigenlijk wat mensen in een pre-christelijke tijd al wisten: bomen zijn perfecte gidsen om de tijd, seizoenen en activiteiten te begrijpen.

Bomen registreren alles in hun omgeving – zonlicht, temperatuur, lengte van de dagen – en stemmen daarop hun activiteit af: wanneer ze knoppen vormen, vruchten dragen of bladeren verliezen. Het ritme van hun ademhaling volgt de dag- en nachtcyclus.

Door verschillende gegevenslagen zoals stambeweging, zonlicht, maanstanden en seizoenen te combineren op een artistieke kaart, wordt dit oeroude inzicht opnieuw zichtbaar: bomen leven volgens de ritmes van Zon, Maan, planeten en sterren.

Maja Kooistra verwoordt het in haar boek Leven met Bomen:

“In een continu veranderende wereld zochten mensen naar vaste patronen om hun leven mee te verankeren. Ze herkenden dat de ritmes van de natuur, waarvan zij afhankelijk waren, die van de Zon, Maan, planeten en sterren volgden. Deze onveranderlijke kosmische patronen waren leidend voor het leven op aarde. Ze hadden waargenomen dat van alle levensvormen bomen deze invloeden het meest nauwkeurig volgden. Daarop konden ze bouwen. Als bomen nog niet uitliepen, terwijl de Zon al weer lang genoeg boven de horizon stond, wachtten zij met hun voorjaarsactiviteiten. Dan was het weer niet gunstig genoeg.”

De Maan hangt als een wereldklok aan de nachtelijke hemel. Je zou kunnen zeggen, ‘Laten we elkaar ontmoeten bij de volgende volle Maan’. Elke nacht kan je haar voortgang zien, de perfecte interface waarvoor geen geavanceerde klok nodig is. De Zon bepaalt dag en nacht en in onze contreien bepaalt ze ook de seizoenen. Stel je een buitenaardse soort voor die geen licht ziet (noch dag noch nacht) en de seizoenen niet waarneemt, maar om de een of andere reden wel erg gevoelig is voor de lichte beweging van boomstammen, ernaar luistert als een hartslag. Aan de hand van de boomritmes zouden ze de beweging en rotatie van de aarde en de zon kunnen afleiden: een korte cyclus voor de eenheid van een dag, een lange en langzame cyclus voor de eenheid van een jaar.”

Hoe heeft het samenwerken met natuur en wetenschap het artistieke proces beïnvloed?

“Sinds de oprichting van Anaïs Berck in 2019 zijn natuur en wetenschap ingrediënten van het artistieke proces. Voor Boomtijden werkten we samen met bio-ingenieur en holistisch energiewerker Aelyn Van Diest, die kan communiceren met het bomenveld en ons hielp de perspectieven van de bomen te begrijpen.

Datawetenschapster Anne-Laure Buisson maakte ook deel uit van het team. De manier waarop zij goochelt met grote hoeveelheden data en code, zorgde ervoor dat het artistieke werk ook gevoed werd door een gedegen algoritmische analyse, die dan weer aan Aelyn als bio-ingenieur en ook aan de bomen werd voorgelegd.”

Hoe kunnen bezoekers het project zelf ervaren?

“Bezoekers kunnen tot 5 november 2025 de bomen ontmoeten in de verschillende natuurgebieden; Grenspark Kalmthoutse Heide (op wandelroute Duin), de Liereman (in Korhaan) en Nationaal Park Bosland (naast het bosmuseum Pijnven). Elke boom heeft een bordje met een telefoonnummer waarmee je een fragment uit het dagboek kunt opvragen.

In de verschillende bezoekerscentra en aan de wand van het Bosmuseum vind je een exemplaar van de artistieke kaart, die ook als kunstwerk op papier te koop is bij de respectievelijke balies. Het telefoonnummer voor de dagboeken en de QR-code die inkijk geeft in de data zijn op de kaart vermeld.”

Op 2 november om 13.30 uur geeft An een rondleiding in Grenspark Kalmthoutse Heide. De wandeling vertrekt vanaf De Vroente, Duurzaam Educatiepunt. Graag op voorhand reserveren via anais@anaisberck.be. De wandeling duurt tot ongeveer 16.00 uur.